Türk kültüründe halı, kilim ve çeşitli eserlerde görülen; aile simgesi olarak kullanılan damgaların ilk örnekleri Türk kaya resimlerinde yer alıyor. Munzur Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mustafa Aksoy, “Türk tarihinin en eski damgalarından olan ‘kaz ayağı’ damgasının kıtalararası yolculuğunu ve önemini TRT Haber’e anlattı.
"Dağlık Altay’daki Kalbak Taş (düz taş) olarak bilinen Türk kaya resim alanında kaz ayağı damgası karşımıza çıkıyor. Kalbak Taş kaya resim alanı 1880’de keşfediliyor, 1912’de ilk araştırma sonuçları yayınlanıyor. 1980’lerde ise önemli çalışmalar yapılmaya başlanıyor. Rus kaya resim alanı uzmanları Kalbak Taş kaya resim alanındaki ilk resimlerin milattan önce 4-5 binlerden kaldığını, milattan önce 8-3. yüzyıldan kalma İskit ve Hunlara ait resimler ile milattan sonra 7-10. yüzyıldan kalma ilk kadim Türk yazılarının olduğunu ifade ediyorlar. [Fotoğraf: -Dağlık Altay, Kalbak Taş kaya resim alanı. M. Aksoy’un özel arşivinden.]
2
TÜRKLER, BU ESKİ DAMGA İLE NE ANLATMAK İSTEMİŞ OLABİLİR, DAMGANIN ÖNEMİ
Damga temelde bir ailenin adeta imzası ve o ailenin özel mülkiyet işareti olarak karşımıza çıkıyor.
Türkolog Radloff, Altaylar’da tespit ettiği damga geleneğinin Kao-çılar yani Kanglılar’da da olduğunu; `Kaoçe’ler ehli hayvanlara birer mülkiyet damgası vurduklarını; sahrada bir hayvanın yabancı bir halka karışması durumunda, kendi mülküne geçiremeyeceğini aktarır. [Fotoğraf: Güney Doğu Moğolistan’da bir kaya resminde kaz ayağı damgası.}
3
Güney Batı Sibirya`daki Barnaul şehrindeki kopuzda kaz ayağı damgası
Rusçada bir sözlükte "damga" kelimesinin Türkçe olduğu belirtiliyor. Prof. Dr. Mustafa Aksoy, sözcüğün anlamlarına ilişkin şunları anlatıyor.
"Damga sözcüğün birinci manası, Moğol boy toplumunda, boya ait olan (mesela, hayvan) veya boy mensupları tarafından yapılan (mesela seramik, kilim, halı gibi) eşyalar üzerine vurulan özel mülkiyet işaretidir ki, sonradan aile ve şahıslara ait işaret haline geldi. İkinci manası ise, 13-15. yüzyıllarda Rusya’da, gümrüğe giren eşya üzerine vurulan özel damga karşılığı alınan gümrük vergisidir dendi." [Fotoğraf: M. Aksoy’un özel arşivinden.]
4
1916’da Kazan’da yayımlanan bir eserde de okuma yazma bilmeyen Başkurt ve diğer Türk halklarının sahip oldukları damgaları imza yerine kullandıklarına işaret ediliyor. Kuzeyev`e göre bazı Başkurt damgaları, kaz ayağı damgası ve Türk alfabelerinden örnekler. [Fotoğraf: R. G. Kuzeyev, İtil-Ural Tükleri.]
5
Diğer yandan Kül Tigin kitabesinde, Turfan’da bulunan Uygurca metinlerde, Dîvânü Lugâti’t-Türk’te, Kutadgu Bilig’de damga/ tamga’nın günümüzdeki anlamıyla mühür damga şeklinde kullanıldığına dair açık ifadeler mevcut. Kuzeyev`in eserinin bu sayfasında kaz ayağı damgası ev olarak adlandırılmış
6
Tataristan’da aile damgalarından örnekler. Makarov’un çalışmasından, Turan Dergisi, Sayı 7, 2009.
7
Kuzey Doğu Tataristan’da olup da Türkiye’de tokaç olarak bilinen ev gerecindeki kaz ayağı damgası. M. Aksoy’un özel arşivinden.
8
KAZ AYAĞININ SERÜVENİ
"Kurucu Gürcü kralı olarak da bilinen IV. Davit (1073-1125) Kıpçak komutan Atrak ile işbirliği yapıyor ve Atrak’ın kızıyla evleniyor. Diğer yandan Büyük Selçuklu Devleti ile Gürcü Krallığı Didgori’de savaşıyorlar (Ağustos 1211). Bu savaşı Gürcü Krallığı kazanıyor. Gürcü Krallığı’nın ordusunda ise 15 bin Kıpçak askeri olduğu biliniyor. Savaşta önemli rol oynayan Kıpçak askerinden bazılarının kamalarında kaz ayağı damgası varmış. [Fotoğraf: Kazan Hanlığı’nın ilk başkenti olan Orenburg’daki bir tatar mezarlığında kaz ayağı damgası. M. Aksoy’un özel arşivinden.]
9
Kazakistan’da Paleotik Çağ’dan kalma eşyaların birinin üzerinde kaz ayağı damgası. K. İbrayeva, Kazahskiy Ornament, Almataı 1994, adlı eserden.
10
Kazakistan’ın Mangışlak bölgesinde olup da İskitlerden kaldığına inanılan bir mezar taşında kaz ayağı damgası.
Kalbak Taş kaya resim alanı ile Moğolistan’ın Güney Doğusu’ndaki kaya resminde karşımıza çıkan kaz ayağı damgası zamanla aile veya oymak damgası olarak Dağlık Altay, Başkurdistan ve Tataristan Özerk Cumhuriyeti ile Kafkasya’daki Türk halklarında, Türkiye’de kullanıldığını söz konusu yerlerde yaptığımız araştırmalardan ve yazlı eserlerden biliyoruz. Fotoğraf: M. Aksoy’un özel arşivinden.
11
Trabzon`da aile damgası olan kaz ayağı, atın ayağını yontmak için kullanılan alette
Kaz ayağı damgası Başkurdistan, Tataristan, Kafkasya ve Gümüşhane’de aile damgası olarak kullanılırken, Akdeniz, Ege, Marmara bölgelerinde yaşayan ve Tahtacı Türkmenler ile Tunceli’de dini anlamda kullanılıyor. [Fotoğraf: M. Aksoy’un özel arşivinden.]
12
Gürcistanda olup da Türklerden kaldığına inanılan kamadaki kaz ayağı damgası. M. Aksoy’un özel arşivinden.
13
Iğdır’da bir koç başlı mezar taşında kaz ayağı damgası. M. Aksoy’un özel arşivinden.
14
KAZ AYAĞI DAMGASININ GÜNÜMÜZDE KULLANILDIĞI BÖLGELER:
Kaz ayağı damgası Türk tarihinin en eski damgalarından olup, yaptığımız araştırmalara göre Moğolistan, Sibirya, Urallar, Türk Cumhuriyetleri, Türk özerk bölgeleri, Ukrayna, Kafkasya ve Türkiye’de çok sık görülen damgalardan biri.
15
Rize’de arı kovanı konulan bir kavak ağacında kaz ayağı damgası. M. Aksoy’un özel arşivinden.
16
Prof. Dr. Mustafa Aksoy, "Bu damga araştırma yapmış olduğum yerlerde aile damgası olarak veya çeşitli etnografya eserleri ile mezar taşlarında kullanılıyor. Türkiye’de bazılarınca hayat ağacı olarak ifade edilen şekil de aslında kaz ayağı damgasının tekrarlanmasından meydana geldi." diyor.
17
Çanakkale’deki bir Tahtacı köyündeki mezar üzerindeki kaz ayağı damgası. M. Aksoy’un özel arşivinden.
18
Niğde’den alınan bir kirkitin sapındaki kaz ayağı damgası. Kanca A. Ş. El Aletleri Müzesi”nde.
