Bosna Hersek'te Dayton çıkmazı 24 yaşında

4 yıla yakın süren savaşta silahları susturmayı başaran ancak ülkeye dünyadaki en karmaşık siyasi sistemlerden birini getiren anlaşma, aradan geçen 24 yıla rağmen hala tartışılmaya devam ediyor.

ABD'nin Ohio eyaletindeki Dayton şehrinde bulunan Wright-Paterson Hava Üssü'nde, günler süren müzakerelerin ardından 21 Kasım 1995'te paraf edilen anlaşma, 14 Aralık 1995'te Fransa'nın başkenti Paris'te Bosna Hersek Cumhurbaşkanı Aliya İzetbegoviç, Sırbistan Cumhurbaşkanı Slobodan Milosevic ve Hırvatistan Cumhurbaşkanı Franjo Tudjman tarafından resmen imzalandı.

[Dayton Barış Anlaşması öncesi taraflar bir araya geldi. Dayton, Ohio, ABD. 31 Ekim 1995 | Fotoğraf: AFP]

Bosna'daki savaş

Eski Yugoslavya'nın parçalanmaya başlamasıyla Bosna Hersek'te de 29 Şubat-1 Mart 1992'de bağımsızlık referandumu gerçekleştirildi. Ülkedeki Sırpların büyük bir kesiminin boykot ettiği referandumda "evet" diyenlerin kazanmasıyla Bosna Hersek bağımsız bir devlet oldu.

"Büyük Sırbistan" idealini savunan Sırplar, Yugoslav ordusunun da desteğiyle ülkedeki Sırp olmayan halklara yönelik kıyıma başladı. 4 yıla yakın süren savaşın sonuçları da çok ağır oldu. Savaşta 2 milyondan fazla kişi evlerini terk etmek zorunda kalırken, büyük çoğunluğu sivil 300 binden fazla insan yaşamını yitirdi.

[Keskin nişancıları atlatmak için koşan bir baba ve oğlu. Dobrinja, Saraybosna, 4 Ocak 1993. | Fotoğraf: AFP ]

Ülkenin batısında ve güneyinde Hırvatlara, doğusunda ve kuzeyinde ise Sırplara karşı ülkelerini savunan Müslüman Boşnaklar, ağır silahlarla donatılmış düşmanları karşısında önemli zaferler kazandı.

"Etnik temizlik" hedefiyle yola çıkan Sırplar, Prijedor, Visegrad, Foça, Bijelina, Zvornik, Srebrenitsa gibi şehirlerde büyük katliamlar yaptı. Ülkenin doğusundaki Srebrenitsa'da sadece birkaç gün içinde 8 binin üzerinde Boşnak erkek hunharca katledildi.

Sırp güçlerinin kuşatması altında 3,5 yıl kalan ve her gün bombalanan başkent Saraybosna'da, 10 binden fazla sivil hayatını kaybederken, tarihi ve kültürel mirasa büyük zararlar verildi.

[''Bosna Kasabı'' olarak anılan Ratko Mladic (solda), Bosnalı Sırpların lideri Radovan Karadzic ile. | Fotoğraf: Reuters ]

İkinci Dünya Savaşı'nın ardından Avrupa'daki en büyük katliam ve yıkımların yaşandığı kanlı savaş, Dayton Barış Anlaşması'nın paraf edilmesiyle son buldu.

Dayton Barış Anlaşması'nın ne kadar adil olduğu ise yıllarca tartışıldı.

Boşnak Lider Aliya'nın "Bu adil bir barış değil ancak savaşın devam etmesinden daha adil. İçinde bulunduğumuz bu durumda ve böyle bir dünyada daha iyi bir barış sağlanamazdı." ifadeleri, Boşnak kesiminin Dayton'a dair en net düşüncelerini ortaya koyuyor.

Anlaşmanın neden olduğu kördüğüm

Dayton Barış Anlaşması'nın Bosna Hersek'te savaşı sonlandırsa da ülkeye karmaşık bir yapı getirdiği noktasında herkes mutabık.

Boşnak, Hırvat ve Sırplar, Dayton ile "ülkenin kurucu halkları" kabul edildi. Ülke, nüfusunun büyük çoğunluğunu Hırvat ve Boşnakların oluşturduğu Bosna Hersek Federasyonu (FBIH) ve Sırp nüfusun yoğun olduğu Sırp Cumhuriyeti (RS) entiteleri ile özel statüdeki Brcko Bölgesi'nden oluşuyor. FBIH entitesi de her birinin ayrı hükümeti ve meclisi olan 10 kantona bölündü.

[İnfografik: AA]

Devletin en üst makamı ise Boşnak, Sırp ve Hırvat 3 üyeden oluşan Devlet Başkanlığı Konseyi. 4 yılda bir yapılan genel seçimlerde konsey üyeliğine seçilen isimler, dönüşümlü olarak sekiz aylığına "konsey başkanlığı" yapıyor. Konseyin Hırvat ve Boşnak üyeleri, FBIH'de yaşayan seçmenler, Sırp üye ise RS'de yaşayan seçmenler tarafından seçiliyor.

Ülkede ayrıca "Yüksek Temsilci" de görev yapıyor. Geniş yetkilerle donatılmış Yüksek Temsilci, Devlet Başkanlığı Konseyinin üyeleri dahil olmak üzere ülkedeki tüm diğer devlet yetkililerini görevden alma hakkını elinde bulunduruyor.

Dayton'un neden olduğu bu karmaşık yapıda, kanton, entite ve devlet düzeyinde 5 başkan (3'ü konsey üyesi), 13 hükümet başkanı ve 136 bakan bulunuyor. Bu karmaşık yapı, birçok kez hükümetler arasında yetki kargaşasına da neden oluyor.

"İkinci" Dayton tartışmaları

Birçok siyasetçi ve uzman, Bosna Hersek'in kalkınması ve Avrupa-Atlantik entegrasyon hedefleri doğrultusunda yürüyebilmesi için adı ister "Yeni Dayton", ister "İkinci Dayton" olsun söz konusu anlaşmanın güncellenmesi gerektiği noktasında hemfikir. Zira içinde ayrımcılık barındıran anayasa, AB yolunda Bosna Hersek'in önündeki en büyük engel olarak gösteriliyor.

Bosna Hersekli akademisyen Dzemaludin Latic, "uygulanması neredeyse imkansız olan Dayton Barış Anlaşması ile Bosna Hersek'in üzerine deli gömleği giydirildiğini ve sakat bir ülke haline getirildiğini" belirtmişti.

Bu anlaşma ile resmen kurulan RS, savaşın ardından bu entitede yaşayan Sırp olmayan nüfus için adeta bir "apartheid" niteliğinde. Bu entitede yaşayan Boşnaklar kamu kurumlarında yeterince iş bulamıyor, kendi dillerinde eğitim alamıyor, her gün birçok tehditle karşı karşıya yaşıyor.

Kaynak: AA