İran nükleer müzakere masasına yeniden dönüyor

İran bugün Viyana’da nükleer faaliyetleri konusundaki uluslararası anlaşmayı yeniden canlandırma amacıyla dünya liderleriyle görüşmeye başlayacak.

Eğer görüşmeler başarılı olursa İran’a uygulanan yaptırımlar kaldırılabilir ve İran’ın nükleer programı tekrar sınırlandırılabilir. 

Peki nükleer anlaşma ne, neden bozuldu ve şimdiye kadar neler yaşandı?

İran nükleer anlaşması nedir?

Nükleer anlaşma, İran ve P5+1 olarak bilinen BM Güvenlik Konseyi'nin beş daimi üyesi ABD, Çin, Rusya, İngiltere ve Fransa ile Almanya arasında uzun müzakerelerin ardından Ocak 2016’da imzalanmış ve yürürlüğe girmişti.

Anlaşmaya göre İran zenginleştirilmiş uranyum üretimi ve saklama kapasitesine sınır getirecek, nükleer tesislerinin denetlenmesine izin verecek ve tavsiyeler üzerine tesislerini modifiye edecek ya da tamamen kapatacaktı.

Bunun karşılığında uzun süredir ülke ekonomisini zor durumda bırakan yaptırımlar kaldırılacaktı.

Ancak Trump anlaşmadan geri çekilerek yaptırımları geri getirdi. Biden ise gereken şartların yerine getirilmesi durumunda anlaşmaya tekrar katılmaya sıcak bakıyor.

ABD, İran'ın anlaşmadaki taahhütlerine geri dönmesini isterken Tahran ise nükleer anlaşmadan ayrılan taraf olarak öncelikle Washington'un anlaşmaya dönerek yaptırımları kaldırmasını ve anlaşmadan tekrar ayrılmayacağına dair güvence istiyor.

Şimdi nükleer anlaşmada bugüne kadar neler yaşandığına kısaca göz atalım.

2018: ABD'nin geri çekilmesi

ABD Başkanı Trump, merakla beklenen İran kararını  2018'de Beyaz Saray'da düzenlediği basın açıklamasıyla duyurdu.

Trump, 2015'te yapılan nükleer anlaşmanın İran tarafından kendi amaçları için kullanıldığını savundu.

"Öyleyse bugün ABD'nin İran'la nükleer anlaşmadan ayrılacağını ilan ediyorum. Tahran'a en üst düzey ekonomik yaptırımları yeniden getireceğiz. Mevcut anlaşmanın çürüyen yapısı altında İran nükleer bombasını engelleyemeyiz" dedi.

ABD yaptırımları

O yılın ilerleyen günlerinde Washington, İran'a ve onunla bağları olan şirketlere yaptırımları yeniden uygulayarak İran'ın hayati petrol sektörünü ve merkez bankasını kötü bir şekilde vurdu.

ABD, diğer ülkelerin İran ham petrolünü satın almasını yasakladığı için büyük uluslararası şirketler İran'daki faaliyetlerini durdurdu.

2019: İran geri adım atmaya başladı

Mayıs 2019'da İran, Avrupa'ya yaptırımları kaldırmasına yardım etmesi için baskı yapmayı umarak anlaşmadan ilk geri adımını attı.

Trump, İran'ın çelik ve madencilik sektörlerine yaptırım uygulayarak karşılık verdi.

Temmuz ayında Tahran, anlaşmanın hem zenginleştirilmiş uranyum rezervleri hem de zenginleştirme seviyeleri üzerindeki kısıtlamalarını aştığını söyledi.

10 kat artış

Eylül ayında, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) gözlemcisi, İran'ın uranyumu zenginleştirmek için gelişmiş santrifüjler kullanmaya başladığını söyledi.

Kasım ayında Tahran, zenginleştirmenin 10 kat arttığını ve iki yeni gelişmiş santrifüj geliştirdiğini söyledi.

2020: Kasım Süleymani'nin öldürülmesi

ABD'nin insansız hava aracıyla Bağdat'ta düzenlediği hava saldırısında İranlı komutan Kasım Süleymani'nin öldürülmesinin ardından Washington ve Tahran arasındaki gerilim tırmandı ve kısasa kısas bir çatışmaya yol açıyor.

İran, santrifüj sayısındaki sınırlamayı kaldıran yeni adımını duyurdu.

2021: Yeni ihlal

Trump'ın Beyaz Saray'daki son günlerinde gerilimlerin artmasıyla Tahran, 4 Ocak'ta Fordo'da uranyum zenginleştirmeye başladığını söyleyerek anlaşmaya yeni bir darbe indirdi.

IAEA, Şubat ayında İran'ın nükleer silahlarda kullanılabilecek uranyum metali üretmeye başladığını açıkladı.

Ayrıca, İran'ın saha denetimlerini kısıtlaması nedeniyle, bildirilmeyen bir bölgede nükleer madde bulunması ihtimalinden "derin endişe" duyuyor.

Yüzde 60 zenginleştirme

7 Nisan'da Başkan Joe Biden ile Beyaz Saray'da, Viyana'daki anlaşmayı kurtarmaya yönelik görüşmeler başladı.

Ancak 9 gün sonra İran, İsrail'i suçladığı Natanz tesisine yönelik bir saldırının ardından yüzde 60'a kadar uranyum zenginleştirmeye başlayacağını söyledi.

İran duraklat düğmesine bastı

İran'ın yeni Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, seçilmesinin ardından Haziran ayında müzakereleri duraklattı.

Ancak 5 Ağustos'ta uzmanlar nükleer çalışmaların hızla devam ettiği ve tehlikeli seviyelere ilerlediği konusunda uyardığı için müzakerelere yeniden açık olduğunu söyledi.

27 Ekim'de Brüksel'deki bir toplantının ardından İran, ABD'nin dolaylı olarak katılmasıyla müzakereleri sürdürmeye hazır olduğunu söyledi.

29 Kasım'da Viyana'da müzakerelere yeniden başlatmayı kabul ettiler.

Müzakerelerden ne bekleniyor?

İran da dahil olmak üzere Viyana’da müzakerelere katılacak ülkelerin hepsi anlaşmanın tekrar yürürlüğe girmesine olumlu bakıyor, ancak İran hala ABD’nin anlaşmadan çekilmesine kızgın.

İran’ın önceliği ABD’nin uyguladığı yaptırımların kaldırılması.

ABD’nin önceliği ise İran’ın zenginleştirilmiş uranyum üretimini durdurması.

Her iki ülke diğerinin ilk adımı atmasını bekliyor ve ABD’nin müzakereler sırasında İran’la bir araya gelmeme kararı alabileceği öne sürülüyor.

Aynı zamanda yeni İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi hükümetinin uluslararası ilişkilere daha sert bir tavır ile yaklaştığı gözlemleniyor.

Reisi Viyana’daki müzakerelerin daha fazla uzatılması ve İran’ın balistik füze programı ve bölgesel politikalarına müdahale edilmesine izin vermeyeceğini açıkladı.

Batı ülkeleri İran’ın bazı silahlı örgütlere verdiği desteğin de Viyana’da varılacak anlaşma kapsamında olmasını istiyor.