"North Atlantic Treaty Organization" Türkçesi ile "Kuzey Atlantik Paktı Teşkilatı" yani NATO.
İkinci Dünya Savaşı'nın ardından 4 Nisan 1949'da 12 ülke ile kuruldu. Aradan geçen 73 yılda üye sayısı arttı.
Rusya'nın Ukrayna'yı işgalinin ardından Finlandiya ve İsveç resmen NATO'ya üyelik başvurusu yaptı. İki ülke, Rusya'nın Ukrayna'yı işgali sonrası ittifaka katılma kararı aldı.
Son günlerde sıkça duyduğumuz NATO neden kuruldu, amacı nedir, nasıl finanse ediliyor, devletler neden NATO'da yer almak istiyor?
NATO - Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü - İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinden kısa bir süre sonra kurulan 30 uluslu bir savunma ittifakı. Merkezi Brüksel'de.
[Grafik: TRT Haber]
NATO'nun amacı
NATO'nun kurulma amacı, herhangi bir dış güçten gelebilecek saldırıya karşı ortak savunma oluşturmak. Üyeler, herhangi bir üye devlete karşı silahlı bir saldırı olması durumunda, Madde 5 olarak bilinen bir ilkeye yardım etmeyi kabul ediyor.
Bloğun dediği gibi, "Bir Müttefike yönelik bir saldırı, tüm Müttefiklere karşı yapılmış bir saldırı olarak kabul ediliyor."
Demokratik değerleri destekleyen ve üyelerinin sorunlarını çözen, güven ortamı oluşturan, uzun vadede çatışmaları önlemeyi amaç haline getiren NATO, güvenlikle ilgili üyesi olan ülkelere danışma ve iş birliği hizmeti sunuyor.
Askeri bir ittifak olan NATO, her türlü sorunu barışçıl yollarla çözmeyi kendine görev ediniyor. Elindeki askeri güç ile NATO, diplomatik girişimleri başarısız olduğu takdirde bu askeri gücünü devreye sokuyor.
Sovyet Birliğine karşı NATO
İttifakın asıl amacı, Sovyet Rusya ve Avrupa'nın komünist ülkelerinden gelen tehdide karşı koymaktı. NATO bir anlamda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin (SSCB) 24 Haziran 1948'de Berlin ablukasını başlatmasına karşı bir yanıttı.
O sırada Moskova, Varşova Paktı adı verilen diğer Doğu Avrupa devletleriyle kendi askeri ittifakını oluşturarak yanıt verdi.
Ancak, Sovyetler Birliği'nin 1991'de dağılmasından sonra, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya ve Slovakya da dahil olmak üzere birçok eski Varşova Paktı ülkesi NATO'ya katıldı.
Rusya'da 90'lı yıllara ekonomik ve siyasi istikrarsızlık damgasını vururken NATO'nun doğuya genişlemesi için düğmeye basıldı. 1999'da eski Varşova Paktı üyeleri Polonya, Çekya ve Macaristan İttifak'a katıldı.
“Barış için Ortaklık” programı
Ancak bu dönemde Rusya ile iş birliği konusuna da önem verildiği hep vurgulandı. Rusya, Barış için Ortaklık programına 1994'te dahil edildi.
1997'de NATO ile Rusya arasında "İkili İlişkiler, İşbirliği ve Güvenlik Kurucu Senedi"ne imza atıldı. Bu anlaşmada, eski rekabet döneminin geride bırakılması, Avrupa-Atlantik bölgesinde iş birliği ve istişareye dayalı yeni bir ilişki kurulması hedefi ilan edildi, 2002'de kurulacak NATO-Rusya Konseyi'nin temelleri atıldı.
İlk çatırdama: NATO'nun Kosova'ya müdahalesi
Sovyetler Birliği sonrası kurulan Rusya Federasyonuyla NATO'nun ilişkileri başlangıçta iyi düzeydeydi. İlk çatırdama, NATO'nun 1999 Kosova müdahalesiyle yaşandı.
Ardından eski Sovyet ülkeleri tek tek NATO şemsiyesinin altına girince ilişkiler gerildi.
[Grafik: TRT Haber]
Dev genişleme dalgası ve bardağı taşıran son damla
NATO, 2004 yılında yedi ülkeyi içeren en büyük genişleme dalgasını hayata geçirdi. Bu dalgada Bulgaristan ve Romanya ile Baltık ülkeleri Estonya, Letonya, Litvanya, Slovakya ve Slovenya'nın NATO'ya dahil olması Rusya'da büyük rahatsızlık yarattı.
Gürcistan'ın NATO üyeliğine karşı 2008'de Rus tanklarının ülkeye girmesi gerilimi tırmandırdı.
2009'da Arnavutluk ve Hırvatistan, 2017'de Karadağ NATO'ya üye olurken en son 2020'de Kuzey Makedonya 30'uncu üye olarak İttifak'a kabul edildi.
Rusya'yı tehdit olarak gören Gürcistan ve Ukrayna'nın NATO koruması altına girmek istemesi Moskova'da bardağı taşıran son damla oldu.
Ukrayna'nın NATO üyeliği için benzer bir adım atılması sonrası, Rusya 24 Şubat'ta Ukrayna'ya yönelik saldırı başlattı.
Türkiye NATO'ya ne zaman katıldı?
Türkiye, NATO üyeliğine resmen ilk başvuruyu 11 Mayıs 1950'de yaptı.
Cumhuriyet Halk Partisi tarafından yapılan bu başvurudan herhangi bir sonuç alınamadı.
Seçimlerin ardından ise NATO'ya girme çabaları, iktidarı kazanan Demokrat Parti tarafından yürütüldü.
Bu doğrultuda 1950 yılında Kore Savaşı'na asker gönderen Türkiye, 1952'de Yunanistan ile birlikte NATO üyeliğine resmen kabul edildi.
Son üyeye Yunanistan vetosu yıllarca sürdü
Kuzey Makedonya'nın üyeliği, Yunanistan ile yıllar süren isim anlaşmazlığının çözülmesinden sonra mümkün olabildi.
Yunanistan, adının başına "Kuzey" kelimesi eklenen ülkenin eski adına karşı çıktığı için uzun yıllar bu ülkenin NATO üyeliğini engelledi.
İsim sorununun 2018'de çözülmesiyle Yunanistan vetosunu kaldırdı ve Kuzey Makedonya, NATO ile üyelik müzakerelerine başlamaya davet edildi. Kuzey Makedonya Mart 2020'de resmen üyeliğe kabul edildi.
NATO'nun ilk askeri eylemi
1992'de Yugoslavya’nın dağılmasının ardından Bosna Savaşı patlak verdi.
Bölgede durum kötüleşince Bosna-Hersek, hava sahasında BM Güvenlik Konseyi kararı ile 816 sayılı 1992 yılında uçuş yasağı kararı aldı. Bu uçuş yasağı 12 Ağustos 1993 yılında uygulanmaya başlandı.
Yugoslavya üzerinde bir dizi ekonomik ve askeri ambargo kararı Haziran 1993-Ekim 1996 tarihine kadar Sharp Guard Harekatı ile deniz aracılığıyla uygulandı.
Uçuş yasağı olan bölgede dört Bosna Sırp uçağı 28 Şubat 1994 yılında NATO tarafından düşürüldü. Bu, örgütün savaş halindeyken uyguladığı ilk eylemdi.
3 ülke yıllardır üyelik istiyor
Bu genişleme dalgaları içinde bazı ülkeler NATO üyesi olmak istediklerini duyurdular ancak şu ana kadar üye olamadılar. Bu ülkeler Bosna Hersek, Ukrayna ve Gürcistan.
Romanya'nın başkenti Bükreş'te 2008'de düzenlenen NATO Zirvesinde Gürcistan ve Ukrayna'nın gelecekte NATO üyeleri olacağı üzerinde uzlaşıldı. Ancak bu ülkelere tarih verilmedi. Bosna Hersek ise 2010 yılında Üyelik Eylem Planına dahil olmaya davet edildi.
Finlandiya ve İsveç’in NATO başvurusu
Dünyanın gündeminde İsveç ve Finlandiya'nın NATO'ya üye olup olmayacakları yer alıyor.
Rusya'nın Ukrayna'yı işgali sonucu İskandinav ülkeleri NATO'ya üye olmak istediklerini duyurdu. Yıllarca "askeri olarak tarafsız ve bağlantısızlık doktrinini" izleyen Finlandiya Cumhurbaşkanı Sauli Niinistö ve Başbakanı Sanna Marin, 12 Mayıs Perşembe günü NATO'ya "gecikmeksizin katılmak istediklerini açıkladılar.
Rusya ile hiçbir toprak anlaşması olmayan Finlandiya, Kırım'ın ilhakından beri NATO'ya yakınlaşmış durumda ve Rusya'nın belirsiz tavrından dolayı toprak bütünlüğünü korumak istiyor ve NATO'yu kalkan olarak kullanmak istiyor.
Finlandiya gibi İsveç de NATO'ya üye olmak için resmi başvuru yaptı. İsveç’de Finlandiya gibi NATO karşıtıydı. İsveç, tarihinde ilk defa askeri tarafsız konumundan uzaklaşmış durumda.
Rusya'nın NATO ve Ukrayna ile sorunu ne?
Ukrayna, hem Avrupa Birliği hem Rusya'yla sınırı olan eski bir Sovyet cumhuriyeti. NATO üyesi değil, ancak aralarında ileride ittifaka üye olabileceğine dair bir mutabakat var.
Rusya, Batılı ülkelerden buna asla izin verilmeyeceğine dair güvence istiyor. Batı ise böyle bir şeye yanaşmıyor.
Ukrayna'da çok sayıda Rus yaşıyor ve Rusya ile yakın sosyal ve kültürel ilişkileri var. Stratejik olarak Rusya Ukrayna'yı 'arka bahçesi' olarak görüyor.
NATO geçmişte Rusya ve Ukrayna konusunda ne yaptı?
Ukrayna'da 2014 yılı başlarında dönemin Rusya yanlısı cumhurbaşkanı devrilince, Rusya Ukrayna'nın güneyindeki Kırım'ı ilhak etti. Rusya aynı zamanda Ukrayna'nın doğusunda birçok yeri ele geçiren Rusya yanlısı ayrılıkçıları destekledi.
NATO müdahale etmedi ancak ilk kez bazı Doğu Avrupa ülkelerine asker konuşlandırdı. Estonya, Letonya, Litvanya ve Polonya'da dört çok uluslu savaş taburu, Romanya'da da birçok uluslu tugay yerleştirildi.
NATO ayrıca, Rus uçaklarının üye ülkelerin sınırlarını ihlal etmesini önlemek için Baltık ülkeleri ve Doğu Avrupa üzerinde hava kontrolünü genişletti. Rusya bu kuvvetlerin çekilmesini istiyor.
Hangi NATO ülkeleri nükleer silaha sahip?
Üç üye - ABD, Fransa ve Birleşik Krallık - nükleer silahlara sahip. NATO, onları, özellikle ABD'dekileri, "İttifak'ın güvenliğinin en yüksek garantisi" olarak tanımlıyor.
ABD, yaklaşık 5 bin 800 nükleer savaş başlığı ile üçünün en büyük nükleer gücüne sahip. Fransa'nın yaklaşık 300 savaş başlığına sahip olduğu düşünülüyor ve İngiltere'nin yaklaşık 215 olduğu iddia ediliyor.
Nükleer ülkeler genellikle nükleer programları hakkındaki bilgileri gizli tuttuklarından, kesin rakamlar kolayca elde edilemiyor.
Buna karşılık, Rusya'nın 2022 itibariyle dünyadaki en büyük nükleer savaş başlığı stoğu olduğu düşünülen 5 bin 977 nükleer savaş başlığına sahip olduğu tahmin ediliyor.
Doğu Avrupa'da kaç asker var?
Ukrayna'daki tırmanıştan önce bile, NATO'nun Avrupa'da karada çok sayıda askeri vardı ve kuzeyde Baltık cumhuriyetlerinden güneyde Romanya'ya kadar yayıldı.
Rusya'nın Kırım'ı ilhak etmesinin ardından 2014'ten bu yana orada bulunan NATO, Rusya ve Ukrayna sınırındaki Doğu Avrupa ülkelerine çok sayıda 40 bin kişilik Mukabele Gücü gönderdi.
Yüksek alarmda 100 savaş uçağı ve çatışmanın yakınında denizlerde devriye gezen 120 gemi var.
ABD, Estonya, Letonya, Litvanya ve Polonya'da hâlihazırda kurulmuş olan dört çokuluslu savaş grubuna ve Romanya'da sahip olduğu çokuluslu tugaya katılarak Avrupa'ya daha fazla asker göndereceğini söyledi.
Şu anda Avrupa genelinde konuşlandırılmış tahmini 100 bin ABD servis üyesi var.
Grafik: M. Furkan Terzi
10ºC
Ankara
