Sudan: İki generalin savaşı

Afrika’da sömürge dönemlerinden bugüne farklı farklı nedenlere bağlı olarak iç savaşlar yaşanıyor. Kimi zaman dini ayrılıklar iç savaşın nedeni olurken, kimi zaman da kabileler arasındaki anlaşmazlık silahları öne çıkarıyor.

Bugünlerde ise Afrika’nın en sıcak noktası Sudan. Nil’in suladığı ülkeyi dünya gündemine sokan ise yaşanan iç savaş. 

Peki, Sudan’da neler oluyor?

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın da diplomatik çabalarını hızlandırdığı ve müzakereler için ev sahipliği teklif ettiği Sudan'da dünden bugüne yaşananlara bir göz atalım...

19 Aralık 2018:

Hayat pahalılığı nedeniyle başlayan gösteriler, ülke genelinde rejim karşıtlığına dönüştü. Bu süreç, "Aralık Devrimi" olarak adlandırıldı.

6 Nisan 2019:

Protestocular; Genelkurmay Başkanlığı, Hava ve Deniz Kuvvetleri Komutanlıkları ile Devlet Başkanlığı Konutu'nun yer aldığı; Ordu Genel Komutanlığı yerleşkesi çevresinde oturma eylemi başlattı.

11 Nisan 2019:

Ordu, yönetime el koyarak 30 yıllık Ömer el-Beşir iktidarını sonlandırdı.

[Eski Sudan Cumhurbaşkanı Ömer Beşir, 2019'da başlayan hükümet karşıtı protestolardan sonra ordunun müdahalesiyle görevden uzaklaştırılmıştı. Fotoğraf: AFP]

3 Haziran 2019:

Güvenlik güçleri, Ordu Genel Komutanlığı yerleşkesi çevresinde oturma eylemlerini sürdüren ve sivil yönetim talep eden göstericileri, şiddet kullanarak dağıttı. Olaylarda 100’den fazla protestocu öldü.

17 Ağustos 2019:

Uluslararası ve bölgesel tarafların desteğiyle belirsizliği sona erdiren ve geçici yönetim düzenlemelerini içeren Anayasal Bildiri Anlaşması imzalandı. Anlaşma gereği, Temmuz 2023'e kadar sürmesi planlanan asker-sivil ortaklığındaki ilk geçiş dönemi başladı.

3 Ekim 2020:

Güney Sudan'ın başkenti Cuba'da ülkedeki silahlı gruplarla barış anlaşması imzalandı.

23 Ekim 2020:

Sudan, ABD'nin arabuluculuğuyla İsrail ile ilişkileri normalleştirmeyi kabul etti. Kısa süre sonra ABD, Sudan'ı "Terörü destekleyenler ülkeler listesi"nden çıkardı.

25 Ekim 2021:

Ordu ile sivil yönetim arasında iktidar mücadelesi ve ciddi fikir ayrılıkları yaşanması sonucu asker, yönetime el koyarak olağanüstü hal ilan etti, hükümeti feshetti ve Başbakan Abdullah Hamduk dahil, onlarca siyasetçiyi gözaltına aldı.
21 Kasım 2021: Ordu, Hamduk'u teknokrat hükümeti kurması için görevine iade etti.

2 Ocak 2022:

Hamduk, siyasi krizin çözülememesi sebebiyle görevinden istifa etti.

4 Temmuz 2022:

Egemenlik Konseyi Başkanı ve Ordu Komutanı Orgeneral Abdulfettah el-Burhan, siyaset sahnesinden çekileceklerini belirtti.

5 Aralık 2022:

Asker ile siviller arasında yeni geçiş dönemini başlatacak, sivil hükümet ve demokratik seçimlerin yolunu açacak "çerçeve anlaşma", uluslararası ve bölgesel katılımla imzalandı.

19 Mart 2023:

Sudan'daki siyasi süreç sözcüsü Halid Ömer Yusuf, ülkedeki siyasi krizi sonlandıracak nihai anlaşmanın 1 Nisan'da, geçiş dönemi anayasası anlaşmasının 6 Nisan'da imzalanacağını ve yeni hükümetin 11 Nisan'da kurulacağını duyurdu.

1 Nisan 2023:

Yusuf, yapılması kararlaştırılan nihai anlaşma imza töreninin, "taraflar arasında bazı önemli konularda fikir birliği sağlanamaması" nedeniyle 6 Nisan'a ertelendiğini açıkladı.

6 Nisan 2023:

Ordu ve HDK arasındaki anlaşmazlıklar nedeniyle nihai anlaşmanın imzalanması süresiz ertelendi.

13 Nisan 2023:

Hızlı Destek Kuvvetleri (HDK), ülkenin kuzeyindeki ve ordunun askeri hava üssünün bulunduğu Meravi şehrine çok büyük bir birlik sevk etti.

Ordu, onayı ve koordinasyonu dışında HDK'nin başkentte ve bazı şehirlerde hareketlilik gösterdiğini ve yayıldığını açıkladı.

Ordu,"HDK'nin bu açılımları ve güçlerini yeniden konumlandırması, orduya bağlı kuvvetlerin görev ve çalışma sistemi ile çelişmekte olup açık bir hukuk ihlalidir. Bunların devamı, bölünme ve gerilime hatta kaçınılmaz olarak ülkedeki güvenliğin bozulmasına yol açabilecek. Tehlike sinyalini vermeliyiz. Tarihi ve tehlikeli bir dönemeçten geçiyoruz" açıklamasını yaptı.

15 Nisan 2023:

Ordu ile HDK arasındaki söz savaşı ve tırmanan gerginlik, başkent Hartum ve çeşitli şehirlerde ordu ile HDK arasında silahlı çatışmaya dönüştü.

Neden iki generalin savaşı?

Esasen ülkeyi uzun yıllar yöneten Ömer el-Beşir’in devrilmesinde önemli rol oynayan Orgeneral Abdulfettah el-Burhan ile HDK komutanı Muhammed Hamdan Dagalo’nun kaderi yine bir iç savaşta kesişiyor geçmişte.

[Geçmişte yolları kesişmiş iki komutan aynı karede. Fotoğraf: AA]

Uluslararası mahkemelere taşınan, Sudan’a yaptırımlara neden olan hatta yaşanan vahşetin kitaplara konu olduğu Darfur…

Devrik lider Ömer el-Beşir, 2000’li yıllarda Darfur’da büyük bir silahlı çatışma ile uğraşıyordu. O dönem Darfur’da Sudan ordusunun komutasında Abdulfettah el-Burhan bulunuyordu. Beşir, çatışmalarda sadece orduyu kullanmak yerine milis gruplardan da destek almaya karar verdi.

Korgeneral Hımidti, o dönem bölgede Ömer el-Beşir yönetimine karşı direnen diğer silahlı hareketlerle mücadele için küçük bir silahlı grup kurdu. Eski Devlet Başkanı Beşir, Korgeneral Hımidti'nin grubunu desteklemeyi seçti.

Böylece Burhan ile Hımidti, ortak bir düşmana karşı aynı safta savaşmaya başladı.
Darfur iç savaşının önemli iki aktörü Burhan ve Dagalo, şimdi tüm Sudan’ı etkileyen bir iç savaşın fitilini ateşledi.

İki ismi isyancı güçlere karşı birleştiren Beşir’in devrilmesi, iki generali karşı karşıya getirdi.

Sudan’da Ömer el-Beşir’den sonra yönetimi sivil iradeye teslim etmek istemeyen Burhan ve Dagalo’nun arası neden bozuldu?

Generaller ne istiyor?

İki generali karşı karşı getiren görünen neden, Burhan’ın HDK’yı orduya entegre etme çabası.

İkili arasındaki ilişki, Ömer el-Beşir’in devrilmesini talep eden büyük halk devriminin baskısıyla 2019 yılının nisan ayında güçlendi. Burhan ve Hımidti, Beşir'i devirmek ve ülkenin yönetimini eline alması için Orgeneral Burhan liderliğinde bir egemenlik (askeri) konseyi oluşturmak üzere anlaştılar.

Hımidti ise Egemenlik Konseyi Başkan Yardımcılığı görevini üstlendi.

[HDk Komutanı Dagalo. Fotoğraf: AA]

2021 yılında ise, Burhan ve Hımidti’nin sivil hükümete karşı planladığı yeni adım ikilinin arasının açılmasına yol açtı. Öyle ki, Orgeneral Burhan, Ömer el-Beşir rejiminden bazı simaları iktidardaki bazı önemli makamlara geri getirdi. Ancak Hımidti buna şiddetle karşı çıktı.

İkilinin başat rol üstlendiği Egemenlik Konseyi, görevi sivil bir hükümete devretme konusunda çoğu zaman isteksiz davrandı ama ekonomi ve ülkedeki güvenlik ciddi anlamda kötüleşti. Bunun üzerine, 2022 yılının aralık ayında ülke yönetiminin sivillere devrine dönük bir çerçeve anlaşması imzalandı.

Orgeneral Burhan ve Korgeneral Hımidti, iktidarın sivillere devredilmesini ve ordunun kışlalarına dönmesini öngören bu anlaşmayı imzaladılar.

Ancak ordu ile HDK arasında, çerçeve anlaşmanın askeri reforma ilişkin hükümlerinden birinin uygulanması ve HDK’nın orduya entegrasyonu ile yeni ve daha güçlü bir anlaşmazlık ortaya çıktı.

Öte yandan ikili arasındaki bir anlaşmazlık da ülkeyi kimin yöneteceği konusundaydı. Her iki isim de yönetimin sivillere devrine rıza göstermişti ama yine de kimin liderlik edeceği konusunda anlaşamamışlardı.

Hımidti, müstakbel sivil devlet başkanının liderlik etmesini talep ederken, Burhan Genelkurmay Başbakanı’nın liderlik etmesini istiyordu. Sıcak çatışmalardan hemen önce ise gerginlik artık açıklamalara da yansımıştı.

HDK Komutan Yardımcısı ve Hımidti’nin kardeşi Abdurrahim Dagalo:

“İktidardaki kardeşlerimize mesajımız, iktidarı geri dönmeksizin halka teslim etmeleridir. Bugünden itibaren genç eylemcilerin öldürülmesine, siyasetçilerin tutuklanmasına izin vermeyeceğiz. Çok şeyi içimize attık. Çok sustuk. Bunların sebebi olmak istemezdik, ama Sudan halkını bir araya getiren ve adaleti sağlayan temel ilkelerden taviz vermeyeceğiz, geri adım atmayacağız.”

Dagalo’nun bu açıklamalarına Burhan şöyle cevap vermişti:

“Biz askerler olarak HDK’yı orduya entegre etmekle ilgileniyoruz... Aksi takdirde anlaşmadaki hiç kimse ilerleme kaydedemez.”

Savaşın gerçek nedenleri neler?

Ömer el-Beşir’in devrilmesinden sonra geçen 4 yıla bakıldığı zaman ordunun yönetimi sivillere devretmek için birçok fırsatı elinin tersiyle ettiği görülebilir. Zaten Sudan’da bir süredir güç mücadelesi siviller ile askerler arasında değil, Dagalo ile Burhan karşı karşıya.

[ Egemenlik Konseyi'nde Başkanı Burhan ve Dagalo yan yana. Fotoğraf: AA]

Bu durumun en temel nedeni ise, Beşir sonrası kurulan Egemenlik Konseyi’nin iki kudretli generalinin yönetim arzusu. İki generalin de arkasında hem silahlı güçler var hem de sivil ittifak ortakları mevcut. Öte yandan iki general de Beşir döneminde başlayan bir rahatsızlıktan fazlasıyla yararlanıyor. Ordu ile HDK arasında uzun süredir anlaşmazlık olduğu biliniyor.

İşte, esasen siyasi ajandası olan iki general bu tarihi anlaşmazlıkları da kalkan olarak kullanmaktan çekinmiyor. Zaten geçtiğimiz aralık ayında yapılan Çerçeve Anlaşması'nda da bu anlaşmazlıklar vurgulanıyor.

Geçtiğimiz aralık ayında iki isim, Beşir'e karşı protestolara öncülük eden Özgürlük ve Değişim Bildirgesi Güçleri (ÖDBG) dahil olmak üzere sivil tarafları içeren bir Çerçeve Anlaşması imzalamıştı.

Böylece darbenin yol açtığı krizi sona erdirmeyi amaçlayan siyasi sürecin ilk adımı atılmıştı. Anlaşma, sivil liderliğinde bir geçiş için yol gösterici ilkeler belirledi.

Ancak herhangi bir zaman çizelgesi içermemesi, eleştirmenler tarafından belirsizlikle itham edilmesine sebep oldu. Bu anlaşma kapsamında iki general, sivil bir hükümet kurulur kurulmaz siyasetten çekilme sözü verdi.

Ancak söyledikleri gibi olmadı. Zira iki general de hem askeri hem de sivil güçlerini konsolide etme yoluna gitti. Dagalo, Burhan’ı diktatör olmakla suçlarken, Burkan da HDK’yı "devlete karşı isyancı güç" olarak tanımladı.

Sözlü sataşma olarak başlayan süreç 15 Nisan’da silahlı çatışmaya dönüştü.
Sudan Tabipler Birliği Hazırlık Komitesi raporunda, ülkedeki çatışmalar sonucunda sivil kayıpların sayısı şu ana kadar 481 ölü ve 2 bin 564 yaralı olarak kaydedildi.

Türkiye ev sahipliği için hazır

Sudan’da yaşanan gelişmeler tün dünya tarafından yakından takip ediliyor. Her açıklama, Sudan’da yaşanacak bir iç savaşın dünyayı etkileyeceğini vurguluyor.
Dolayısıyla özellikle Ortadoğu ve Afrika başta olmak üzere ülkedeki savaşı sonlandıracak bir anlaşma için çok sayıda ülke çalışıyor.

Son olarak Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Egemenlik Konseyi Başkanı Orgeneral Abdülfettah Abdurrahman el-Burhan ile bir telefon görüşmesi gerçekleştirdi.

Görüşmede, Sudan’daki gelişmeler ele alındı. Erdoğan, görüşmede müzakerelere ev sahipliği yapmaya hazır olduklarını da vurguladı.

Ateşkes

Güney Sudan’ın girişimleriyle ordu ile HDK arasında ilk olarak 4 Mayıs’ta başlayacak bir ateşkes üzerine anlaşma sağlanmıştı.

Daha sonra ise Ordu, ateşkesin bir hafta uzatılmasını öneren Doğu Afrika'daki Hükümetlerarası Kalkınma Otoritesi (IGAD) girişimini kabul ettiklerini açıklamıştı.
HDK ise 5 Mayıs'ta, ABD ve Suudi Arabistan'ın arabuluculuğu ile insani yardım koridorları açmak, vatandaşların ve bölge sakinlerinin hareketlerini kolaylaştırmak, ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri ve güvenli bölgelere ulaşabilmeleri için ateşkesin 72 saat daha uzatıldığını duyurmuştu.

ABD ve Suudi Arabistan’ın çözüm çabaları

Sudan ordusu, 5 Mayıs'ta, Suudi Arabistan ve ABD'nin arabuluculuğu ile iki tarafın temsilcilerinin, güvenliği sağlamak amacıyla yenilenmekte olan ateşkesin ayrıntılarını görüşmek üzere Cidde'ye gittiklerini ifade etmişti.

Suudi Arabistan Dışişleri Bakanlığı, Bakan Prens Faysal bin Farhan ile Amerikalı mevkidaşı Antony Blinken arasındaki telefon görüşmesinde, iki ülkenin çözüm çabaları kapsamında Suudi Arabistan'ın ateşkes konusunu görüşmek üzere Cidde'de ordu ve HDK temsilcilerini ağırlamaya hazır olduklarını belirtmişti.

Bakanlık, iki taraf arasındaki görüşmelerin, Sudan ve halkının güvenlik ve istikrarını garanti edecek ve gerilim düzeyini azaltmak amacıyla yapılacak diyaloğun zeminini hazırlamayı amaçladığını belirtmişti.