1901 yılından bu yana Amerika Birleşik Devletlerinde açık olan ampulü duydunuz mu? Bu ampul 121 yılı aşkın süredir Kaliforniya eyaletindeki bir itfaiye müdürlüğünü aydınlatıyor. Ve bugüne kadar sadece elektrik kesintilerinde söndü. Evladiyelik tanımlamasına en iyi örneklerden biri olan bu ampul 120 yıl dayanabiliyorsa, bugün üretilenlerin ömrü neden aylarla sınırlı? Nedeni 20. yüzyılın başlarında ortaya çıkan planlı eskitme stratejisinde yatıyor...
[Fotoğraf: Getty]
Planlı eskitme stratejisini, bu konudaki sayılı araştırmacılardan Doç. Dr. Vildan Hilal Akçay ile konuştuk.
Tarihteki planlı eskitme örnekleri
Thomas Edison 1880 yılında ambulu icat ettiğinde ömrünü bin 500 saat olarak tasarlamıştı. Sadece 15 yıl sonra ABD menşeli Shelby elektronik ürettiği ampullerle bu süreyi çok uzattı. Taa ki 1924 yılında dünyanın önde gelen üreticileri biraraya gelerek süreyi bin saatle sınırlı tutma kararı alana kadar. Kullanım süresi bin saati geçen ampul üreten firmalara ise cezalar kesildi. 121 yıldır ABD'de yanmaya devam eden ampul Shelby firmasının 1895 yılında üretmeye başladığı ampullerin son örneği.
Doç. Dr. Vildan Hilal Akçay planlı eskitmenin ABD'deki 1929 ekonomik buhranında yaygınlaştığını anlatıyor:
"1929 ekonomik buhranından sonra yoğunluk kazanmış bir strateji olduğunu söyleyebiliriz çünkü ABD'de ekonomik buhranın ardından ekonomiyi canlandırmak için, yeni üretilen ürünlere pazar alanı sıkıntısını aşmak için, mevcut istihdam sorunlarını azaltabilmek için bu stratejinin devlet eliyle uygulanma teklifinin verildiğini görüyoruz. Yani kanuni olarak uygulansın teklifi verilmiş ama bu teklif kabul görmemiş. Çünkü işletmeler zaten o tarihlerde ürünlerinin en az birini bu strateji yöntemiyle eskitiyorlardı. Kanun yoluyla zorunlu kılmak fazla gürültü koparan bir işti, buna aleniyet kazandırmak demekti. Planlı eskitme stratejisiyle zaten işletmeler insanlarda tüketim isteği yaratmak amacını zaten gerçekleştirebiliyorlardı. Daha sessiz ve derinden bir stratejiyle tüketimi sürdürülebilir hale getirmeyi tercih ettiler. Yani zahiri bir dayatma yerine örtülü bir dayatma tercih ettiler."
Planlı eskitmeye başka bir örnek, dünyanın ilk sentetik ürünü naylonun üretildiği 1940'lı yıllardan... Askeri çadırlar, paraşütler, kadın çoraplarında kullanılan naylon o kadar dayanıklıydı ki, bir aracı tek başına çekebiliyordu. O yıllarda naylon çoraplara talep o kadar arttı ki, ABD'nin Pittsburgh şehrinde 40 bin kadın 13 bin adet çorap için kuyruğa girdi. Çoraplara erişmek isteyen kadınların izdihama neden olduğu o gün tarihe “Naylon Ayaklanması” olarak geçti. Ancak ekonominin çarklarının dönmesi için, vazgeçilmesi mümkün olmayan ürünlerin ömrü de kısa olmalıydı. Doç. Dr. Vildan Hilal Akçay, uzun ömürlü çorap üreten DuPont firmasının kendi ürünlerinde eskitme uyguladığını anlatıyor:
"Naylonu icat eden DuPont firması ilk zamanlar bu talebe yetişemese de bir süre sonra pazarın doymaya başladığını gördüğünde bu defa naylonu zayıflatmak için bir hamle yapmış ve daha dayanıksız çorapları piyasaya sürmüş. Bu da kalite bakımından eskitmeye bir örnek."
Moda ve tekstil sektöründe uygulanan strateji otomobil endüstrisine de yansıdı. Tek tip, tek renk ama uzun ömürlü üretilen otomobillerde uygulanan estetik değişimler tüketicileri otomobillerini yenilemeye yöneltti.
"Modaya bağlı eskitme türü karşımıza çıkıyor. Bu çok sinsi bir eskitme türü aslında. İnsanların fizyolojik ihtiyaçlarına değil de daha ziyade psikolojik ihtiyaçlarına hitap eden bir eskitme türü. Dupont firmasının tepe yöneticisi General Motors firmasına geçiyor ve bu stratejiyi otomotiv endüstrisinde uygulamaya başlıyor. Chevrolet arabalarında bir takım estetik değişimler uyguluyorlar ve yeni renk ya da biçimsel özellikleri değiştirilerek piyasaya sunulan otomobillerin satışında başarılı oluyorlar."
Kripto paralar planlı eskitme örneği mi?
1920'li yıllarda ilk örnekleri görülen planlı eskitme, 1950'lerin sonlarında, artık yaygın olarak kullanılan bir terim haline geldi.Kolayca kırılacak veya hızla modası geçecek şekilde tasarlanan ürünlerden neredeyse bütün sektörler etkilendi. Bugün en çok elektronik cihazlarlarda, cep telefonlarında ve tekstil sektöründe planlı eskitme finans sektörüne de yansıdı. Son dönemde ortaya çıkan kripto paralar, birçok uzmana göre fiziksel parayı eskitmek için üretildi.
Peki planlı eskitme ekonomik bir gereklilik mi?
Çoraplarımız kaçmaz, ampullerimiz patlamaz ya da telefonlarımız bozulmazsa ekonominin çarkları nasıl dönecek? Bu soruyu Doç. Dr. Vildan Hilal Akçay'a soruyoruz.
"Planlı eskitme üretimin devamlılığının sağlanması için gereklilik ancak özellikle koronovirüs salgını, mevcut sistemin, ekonomik modelin sürdürülebilir olmadığı gerçeğini gözler önüne sermiş durumda. Bunun öyle yan etkileri var ki... İsraf başta olmak üzere, çevre kirliliği gibi çok büyük yan etkileri var planlı eskitme uygulamasının. Bunun görmezden gelinmesi gelecek kuşakların hakkının gasp edilmesi demek. Çünkü bu stratejinin sürdürülebilir tüketimle bir ilgisi yok. Tüketimin sürdürülmesiyle ilgisi var. Çünkü sürdürülebilir tüketim gelecek kuşakların kaynağını gasp etmeden tüketmek demek. Oysa planlı eskitmede böyle bir şey söz konusu değil."
Planlı eskitme aslında ekonominin çarklarının dönmesi, üretimin devamlılığının sağlanması için bir gereklilik. Ancak önemli olan çarkların ne hızda döndüğü... Zira çarklar hızlandıkça dünyanın doğal kaynakları da tükeniyor. Yoğun kaynak tüketimi ve atık oluşumuna dayalı bu sistem dünyaya ve gelecek kuşaklara zarar veriyor.
Kamera: İlyas Umut Özacar
2.4ºC
Ankara
