Kömür: 193 Yıldır Türkiye'nin Enerji Kaynağı

19. yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti’nde, özellikle askerlik görevi için yurdun dört bir yanından gelen gençlere siyah renkte bir taş gösterilerek “memleketlerine gittiklerinde yanabilen bu taşı bulmaya çalışmaları” söylenmektedir. Gösterdikleri o siyah taş, ‘kömür’ olarak bilinen enerji kaynağıdır ve 19. Yüzyılın en değerli hammaddesidir. Kömüre sahip olan buharlı makinelere de sahip olabilmekte, sanayi üretimini katlayarak artırmakta, gelişmiş ve zengin bir ülke olabilmektedir. Avrupa’da ‘Sanayi Devrimi’ adıyla yaşanan dönemin de en önemli unsuru kömürdür. Kömürü bulunmayan ülkeler ise ancak ithalatla buna sahip olabilmektedir.

[Fotoğraf: AA]

1829 yılında askerliğini bitirip memleketi Zonguldak’a dönen “Uzun” lakaplı Mehmet, kendi memleketinde böyle taşlara denk geldiği için, arayış içindedir. Nitekim 8 Kasım 1829’da, Neyren Deresi Köseağzı mevkiinde, un öğütmek için gittiği değirmen çevresinde yine siyah taşlardan bulur. Orada bulunan ateşe atar ve yandıklarını görür. Sonrasında kömürlerin geldiği kaynağı da bulur ve heybesine doldurup İstanbul’a götürür.

Uzun Mehmet’in bulduğu bu siyah taşlar, taşkömürüdür. Üstelik kalitesi iyidir ve fabrikalar, gemiler, trenlerin çalışmasında kullanılabilecek, ısınmada değerlendirebilecek, İngiltere’den kömür ithal etmeye gerek kalmayacaktır.

Bu, o kadar önemli bir gelişmeydi ki Padişah 2. Mahmut, bu buluşu nedeniyle Uzun Mehmet’e ikramiye verip ömür boyu 600 kuruş aylık maaş bağladı. İsmi hala saygıyla anılan Uzun Mehmet, buluşu nedeniyle oluşan kıskançlık sonucu suikasta uğradı. Hayatını kaybetti. 8 Kasım 1829 tarihi ise Türkiye’de taşkömürünün bulunduğu tarih olarak hala anılmaya devam ediyor.

SORULARLA KÖMÜR

Kömür Nedir?

Kıymetinden dolayı ‘Kara Elmas’ olarak nitelenen kömür, katmanlı tortul kayalar arasında bulunan, yanıcı gazlar bakımından zengin karbon kayaçtır. Büyük oranda karbon ile az miktarda hidrojen, kükürt, oksijen ve nitrojenden oluşur. En değerli türü antrasittir. Yüzde 95 karbondan oluşur ve pahalıdır. Linyit daha çok elektrik üretiminde kullanılır. Kok kömürü linyitten üretilir. Grafit ise yakmaktan çok kalem üretmek için kullanılır.

Kömür Ne Kadar Eski?

Kömürün en yaşlısı 400 milyon, en genci ise 15 milyon yıl civarındadır. Bu nedenle en yaşlı enerji kaynağıdır. Tarih öncesi dönemlerden beri kullanıldığı tahmin ediliyor. Milattan öncesi dönemlerde Çin’de yoğun olarak kullanıldığı biliniyor.

Ne Zaman Önem Kazandı?

18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Sanayi Devrimi’nin en önemli enerji kaynağı haline geldi. Demir çelik sanayisi, buharlı motorlar ve taşımacılıkta enerji sağlamak için kullanıldı. Bugün dünyadaki enerjinin 4’te birini, elektrik üretimini 5’te 2’sini yani yüzde 40’ını kömür sağlıyor.

Çıkarılması diğer enerji kaynaklarına göre daha zor olsa da depolanması, taşınması daha emniyetli ve ucuz.

Ne Kadar Rezerv Var?

Dünyada 1 trilyon tondan fazla kömür rezervi bulunuyor. Bunun 749 milyar tonu antrasit ve bitümlü kömür, 321 milyar tonu linyit ve alt bitümlü kömürden oluşuyor. Bu rezervin yüzde 23’ü ABD, yüzde 15’i Rusya, yüzde 13’ü Çin’de bulunuyor.

Dünyadaki linyit rezervlerinin yüzde 4’ü de yine Türkiye’de. Türkiye’deki kömürün yüzde 7,3’ü taşkömürü, yüzde 92,7’si linyitten oluşuyor. Türkiye’nin 19,3 milyar ton linyit, 1,5 milyar ton civarında taşkömürü rezervi bulunuyor.

Dünyada Kömür Üretimi Ne Kadar?

2019 sonu itibariyle dünyada 8 milyar 129 milyon ton kömür üretimi yapıldı. Çin 3 milyar 846 milyon ton, Hindistan 756 milyon ton, ABD 640 milyon ton kömür üretimi yaptı. Aynı yıl dünyada 825 milyon ton linyit üretimi yapıldı.  Almanya 166 milyon ton ile ilk sırada yer alırken, Türkiye 85 milyon ton ile ikinci sırada yer aldı.

2019 sonu itibariyle Çin 3 milyar 826 milyon ton, Hindistan 948 milyon ton, ABD 546 milyon ton kömür tüketimi yaptı. Türkiye 121 milyon ton kömür tüketti. Bunun 85 milyon tonu linyit idi.

Türkiye'de Ne Kadar Zamandır Üretiliyor?

1829 yılından bu yana, yani 193 yıldır Türkiye’de taşkömürü ve linyit çıkarılıyor. Neredeyse Türkiye’nin tamamında kömür madenleri var. Bunların bazıları büyük bazıları küçük potansiyele sahip. Verimli ve yüksek rezervli bölge sayısı 27.

TÜİK rakamlarına göre 2021 yılı sonu itibariyle 1 milyon 718 bin ton taşkömürü, 80 milyon 116 bin ton linyit üretimi yapıldı. Türkiye Kolombiya, Rusya, ABD, Güney Afrika ve Avusturalya başta olmak üzere yurt dışından kömür ithal ediyor.

Nerelerde Kullanılıyor?

Türkiye’de taşkömürü ve linyitin yarısından fazlası elektrik santrallerinde kullanılıyor. Yaklaşık dörtte biri kok fırınları ve ısı üretiminde kalan dörtte biri de diğer sanayi kesimlerinde ve ısınma amaçlı değerlendiriliyor.

Kömürden elektrik üreten toplam 53 santral var. Kurulu güç 20,443 GW. Kömürün Türkiye’de elektrik üretimindeki oranı yüzde 31,4.