Osmanlı Arşivi yoğun ilgi görüyor

Osmanlı Arşivi’nde yer alan milyonlarca tarihi belge tek tek elden geçirilerek dijital ortama aktarılıyor. Akademisyenlerden öğrencilere her kesimden insanın faydalanabildiği Osmanlı Arşivi’yle ilgili sorularımızı Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanı Prof. Dr. Uğur Ünal yanıtladı.

Osmanlı Arşivi’nde hangi döneme ait ne tür belgeler bulunuyor? 

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı bünyesindeki Osmanlı Arşivi, Osmanlı dönemine ait belgelerin ihtiva edildiği muazzam bir arşivdir. Yaklaşık 100 milyona yakın belge ile bugün dünyanın belli başlı arşivlerinden birisidir. 15. yüzyıl ile 20. yüzyıl arasındaki belgeleri ihtiva etmektedir. Bu döneme ait siyasi, kültürel, sosyal, ekonomik ve birçok alandaki belgeyi burada görebiliriz. 

Bunların içinde çok eski belgeler de vardır mutlaka

İlk belgeler, daha çok 1400’lü yıllara aittir. Mesela 1424 tarihli Tokat’taki Hacı İvaz Paşa Vakfiyesi bizim için ilklerdendir. Bunun gibi birçok belge yer almaktadır. Sadece 1400’lere ait resmi ve o döneme ait orijinal kayıtlardan bahsediyoruz. Daha eski yıllara ait olup da “istinsah” dediğimiz, bilgisi aynen geçerli ama daha sonradan kaleme alınmış olan, 1200’lü, 1100’lü yıllara ait bazı vakfiye örnekleri de arşivimizde bulunuyor. 

Arşivlerdeki yeniden yapılanma süreci hakkında bilgi verebilir misiniz? 

16 Temmuz 2018 tarihinde çıkmış olan 11 numaralı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, Türkiye’de arşivcilik adına bir devrim niteliğindedir. Sayın Cumhurbaşkanımızın arşivlerimize vermiş olduğu önemden dolayı bu kararname ile devlet arşivleri, doğrudan Cumhurbaşkanlığına bağlı bir teşkilat haline getirilmiştir. Özellikle 1960’lardan beri tarihçilerin ve arşivcilerin ifade ettiği arşivciliğimize ait birtakım problemlerin ortadan kaldırılması konusunda ve arşivciliğimize bir vizyon kazandırması adına çok önemli yeniliklerin getirildiğinden bahsedebiliriz.

Bahsettiğiniz bu önemli yenilikler nelerdir?

Özellikle Türkiye’de çok farklı kurumların kendi arşivlerini tutmuş olduğunu görüyoruz ki; bu kararname ile artık Türkiye’de tek merkezden yönetilen, standartları belirlenmiş, kamu israfına sebebiyet vermeyecek, keşmekeşliği ortadan kaldıracak bir arşivcilik sistemi ortaya konmuştur. Bundan sonra bu kararnamenin uygulayıcısı olarak Devlet Arşivleri Başkanlığı tabii ki eksiklikleri gidermek için çalışmalarını yapmaktadır. 2019 yılı da bunların alt mevzuat çalışmalarıyla geçmektedir. Kamudan evrakın ne şekilde intikal ettirileceği, evrakların ne şekilde dijitalleştirileceği, bunların ne şekilde muhafaza edileceği, arşivciliğimize kazandırılacağı ve bunların hangi şartlarda araştırmacılara açılacağıyla ilgili çok önemli çalışmalar şu günlerde yapılmaktadır. 

Arşivde zarar görmüş belgeler aynı zamanda bir restorasyon sürecinden de geçiyor. Burada nasıl bir süreç işliyor? 

Restorasyon konusu Osmanlı Arşivi’nin en önemli meselelerinden biridir. Çünkü tarihi hafızada bahsettiğimiz belgeler, 500-600 yıllık. Bir kitaba göre, cildi olan bir esere göre, bir belgenin kendini koruması daha zordur. Bu açıdan bu belgelerin tamiri için restorasyon ünitesi kuruldu. Uzman arkadaşlarımız burada, hünerli elleriyle bu belgeleri tek tek adeta bir nakış işler gibi tamir ediyorlar. Çünkü gerçekten bir belgenin tamiri, uzun zaman alabiliyor. Bazen bir belge basit düzleştirme işlemi gibi bir işlemden geçebiliyor. Bu 5 dakikada yapılıyor ama bazen de bir belge için 5 gün, 10 gün arası tamire ihtiyaç duyduğumuzu biliriz. Dolayısıyla bu ünite son derece önemlidir. Yıpranmış, asitlenmiş, çeşitli fiziki ve kimyevi saldırılara maruz kalmış evrak burada hünerli ellerle, tek tek tamir edilmektedir. 

Osmanlı Arşivi’nde yenilenmeyi bekleyen belge sayısı hakkında bir rakam var mı? 

Buradaki her belgenin bir şekilde tamire ihtiyacı vardır. Ama acil olarak düşündüğümüzde yaklaşık yüzde 7 gibi bir rakam verebilirim. Yani 6 milyonun üzerindeki belgemiz tamire ihtiyaç duyuyor. 

Arşivde araştırma yapmak için yurt dışından çok talep geliyor mu? 

Osmanlı Arşivi sadece Türk tarihinin değil; aynı zamanda dünya tarihinin, bölge tarihinin araştırılmasında da birinci el kaynak niteliğindedir. Balkanlarla, Kafkasya’yla ilgili, İslam dünyasıyla ilgili doğrudan belgeler Osmanlı Arşivi’ndedir. Bugün 40’tan fazla ülkeden araştırmacı, kendi tarihini araştırmak için İstanbul’da bulunan Osmanlı Arşivimize gelip çalışma yapıyor. Bu açıdan Devlet Arşivleri Başkanlığı bünyesindeki Osmanlı Arşivi, son yıllarda çok yoğun ilgiyle karşılaşıyor. Amerika’dan Japonya’ya, Arap ülkelerinden Avrupa ülkelerine kadar birçok tarihçi gelip burada araştırmalar yapıyor. Bir sayı vermemiz gerekirse bugüne kadar 100 binin üzerinde araştırmacının geldiği arşivlerimizde, 12 bin civarında yabancı araştırmacının araştırma yaptığını belirtebiliriz. Avrupa’da, bölge tarihi çalışan tarihçilerin aylarını, yıllarını, hatta ömürlerini burada geçirdiğinden bahsedebilirim. 

Ağırlıklı olarak kimler faydalanıyor arşivinizden? 

Akademisyenlerimiz birinci sırada geliyor. Onların yanı sıra yüksek lisans ve doktora çalışması yapanlar bulunuyor. Bu açıdan arşivimizin eğitim hayatına da çok önemli bir katkısı olduğundan bahsedebilirim. Aynı zamanda vatandaşlarımız da buraya gelerek araştırma yapabiliyor. Bazen tapu araştırmaları, soy araştırmaları yapıyorlar. Arşivlerimiz sadece bilim insanlarına, akademisyenlere ya da doktora öğrencilerine açık değil; tüm vatandaşlarımız gelip burada araştırma yapabilirler.

Arşivlerde araştırma yapmak için ne yapmak gerekiyor? 

Vatandaşlarımız kimlikleriyle geldikten 30 dakika sonra kendilerini araştırma salonunda buluyor. Sayın Cumhurbaşkanımızın halk buradan daha rahat bir şekilde yararlansın, insanlar gelip tarihini buradan öğrensin şeklindeki talimatları bizlere de hız kazandırdı. Yani evinden, ofisinden, işyerinden arşivimize gelmeden de tarihe ait birçok belgeyi buradan elde edebilirler. Bugün 60 milyona yakın belgeyi, biz dijital ortama aktardık. Son yıllarda özellikle bu konuda hızlandık. Sadece geçen sene 8 milyonun üzerindeki belgeyi dijital ortama aktardık. Bu dijital belgelere ulaşmak için internet sitesine girip üyelik kaydı yapmak yeterli. 

Haber : Mine Yagıcı Çiftci / Gülçin Sakarya

Görüntü: Serhan Sevin 

Kurgu: Ünsel Ayhan Aybek