Son 16 yılda yaklaşık 4 bin 500 tarihi eser yurda getirildi

Herakles Lahdi, Boğazköy Sfenksi, Kanatlı Denizatı Broşu, Bursa Sinan Paşa Camii'ne ait çini pano, Orpheus Mozaiği… Bunlar, bir zamanlar ülkemizden kaçırılan ama yıllar sonra iadesi sağlanan binlerce tarihi eserden sadece birkaçı…
Anadolu, tarih boyunca pek çok uygarlığa beşiklik yaptı. Her uygarlık, bu topraklarda büyük birer miras bıraktı. Böylece Türkiye, arkeolojik miras anlamında dünyanın en zengin ülkelerinden biri oldu. Öyle ki başlayan her kazı çalışmasıyla Anadolu kültürüne ait yeni eserler gün yüzüne çıkarılmaya devam ediyor. 

[Grafik: Nursel Cobuloğlu]

2019’da 106 tarihi eser getirildi

Bir taraftan toprağın altında binlerce yıldır bulunmayı bekleyen eserlere ulaşılırken, bir taraftan da kaçak kazılarla mücadele ediliyor. Kaçak kazılar kültürel mirası tahrip etmekte kalmıyor; bu topraklara ait zenginliklerin başka ülkelere kaçırılmasının da başlangıç noktası oluyor. 

Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü yıllardır büyük bir mücadele halinde. Yurt dışına kaçırılan eserlerin izi dedektif gibi sürülüyor. Bu çalışmalar sonucu 2004-2020 yılları arasında 4 bin 439 kültür varlığı, ait olduğu topraklara getirildi. Sadece 2019’da 106 tarihi eser Türkiye’ye iade edildi. 

[Sidamara tipi sütunlu lahit. Fotoğraf: TRT Haber]

2020 yılı içerisinde iki kültür varlığının daha iadesi sağlandı. Bunlardan biri Isparta’dan çalınan Sidamara tipi sütunlu lahit parçası… M.S. 2. yüzyıla tarihlenen eserin iki parçası 40 yıl önce Türkiye’den çıkarılarak İngiltere’ye götürüldü. Lahdin çalınan iki parçasının biri böylece ait olduğu yere döndü. Bu yıl iadesi sağlanan diğer eser ise İki Boğalı Kağnı Heykeli. Hititler döneminde ait heykel yaklaşık 5 bin yıllık. 

[İki Boğalı Kağnı Heykeli. Fotoğraf: TRT Haber]

Bremen’deki bir bitpazarında bin 182 eser bulundu

Kültür ve Turizm Bakanlığı verilerine göre, 2004’den bu yana en fazla tarihi eser iadesi sağlanan yıl, 2011 oldu. Öyle ki sadece o yıl bin 885 eser geri getirildi. Bu eserlerin tamamına yakını Sırbistan’da bulundu. 

Yurt dışından iadesi sağlanan eserlere ilişkin bir diğer önemli yıl ise 2008’di. O yıl da tam bin 183 eserin iadesi gerçekleşti. 2008 yılında Türkiye’ye iade edilen eserlerin hepsi Almanya’da ortaya çıktı. Eserlerin bulunduğu yer de ilginçti: Bremen’deki bir bitpazarı… Bremen’de ele geçirilen eserler arasında Grek, Roma ve Bizans dönemlerine ait 716 sikke ile madeni süs eşyaları, mücevherler, haçlar ve mızrak uçları bulunuyordu. Aynı yıl Kocaeli Müzesinden çalınan heykel başının Türkiye’ye getirilmesi de önemli bir başarıydı. 

Bir sfenksin iadesi için 94 yıl süren mücadele

Yurt dışından iadesi sağlanan eserlerin izine titiz çalışmalar neticesinde ulaşılabiliyor. Eserlerin izi bulunduktan sonra inatla yürütülen iade süreci başlıyor. Onlarca ülkede süren bir çaba bu… 2012 yılında Dallas Sanat Müzesinden iadesi sağlanan Orpheus Mozaiği mesela... Bu mozaik 1998’de kaçak olarak yapılan bir kazı sonucunda yerinden sökülerek çalındı ve Dallas Sanat Müzesi koleksiyonuna dahil edildi. 14 yıl sonra da çabalar sonucu Türkiye’ye iadesi sağlandı.

[Kanatlı Denizatı Broşu. Fotoğraf: AA]

Bir diğer eser ise Karun Hazineleri’nin en önemli parçası olan Kanatlı Denizatı Broşu… Uşak Arkeoloji Müzesinde sergilenen bu önemli tarihi eser 2005 yılında, yerine sahtesi konularak çalındı. Kültür ve Turizm Bakanlığı bu paha biçilmez eseri bulup geri getirmek için yıllar süren bir çabaya girişti. O çabalar 2013 yılında sonuç verdi. Almanya-Hagen’de bulunan 2 bin 500 yıllık altın broş, tekrar ait olduğu yere döndü. 

Tarihi eserlerin iadesi konusundaki en büyük inat hikayesi bir sfenksle ilgili. 3 bin 500 yıllık Boğazköy Sfenksi 2011 yılında geri getirildi. Ama bu hiç de kolay olmadı. Boğazköy Sfenksi’ni geri getirmek için tam 94 yıl boyunca uğraşıldı. 94 yıllık çabanın sonucunda da Almanya tarihi eseri vermeye ikna oldu. 

[Tarihi İznik Çinisi. Fotoğraf: AA]

Müzayedelerde satılan kültürel miras

Tarihi eserlerin bulunarak Türkiye’ye getirilme süreci hayli meşakkatli. Bu eserlerin izine bazen herhangi bir ziyaretçi gibi girilen müzede bazen bir bitpazarında rastlanıyor. Başka ülkelere kaçırılan kültürel mirasların peşine düşen uzmanlar için en önemli araştırma alanlarından biri ise müzayedeler… 

Uzmanlar, dünyanın belli başlı müzayedelerini yakından takip ediyor. Satış kataloglarında bulunan Anadolu topraklarına ait eserler için vakit kaybedilmeden girişimler başlıyor. Öncelikle eserin Türkiye’den kaçırıldığına dair deliller ortaya konularak eserin satıştan çektirilmesi sağlanıyor. Ardından müzakereler ve hukuksal girişimler devreye giriyor. Kimi zaman yıllarca süren çabalar sonucu yurt dışına kaçırılan eserler tek tek geri getiriliyor ve ait oldukları topraklarda sergilenmeleri sağlanıyor.