Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Büyük Önder Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün en büyük inkılabı olan Cumhuriyet, bundan 100 yıl önce ilan edildiği dönemde kamuoyunda coşkuyla karşılandı.
Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet'e ilişkin düşüncelerini yakın çevresine ilk defa, "Cumhuriyet" kelimesini de telaffuz ederek, 20 Temmuz 1919 tarihinde Erzurum'da açıkladı.
Bu tarihte Erzurum Kongresi ile Milli Mücadele'ye katılan, Türk devlet adamı ve Vali Mahzar Müfit Kansu'nun hükümet şeklinin ne olacağını sorması üzerine Mustafa Kemal Paşa, "Açıkça söyleyeyim. Şekli hükümet zamanı gelince, Cumhuriyet olacaktır." şeklinde cevap verdi.
Atatürk, inkılaplardan önce ülkenin şartlarını hazırladı, daha sonra toplumsal ve siyasal alanda yenilikler gerçekleştirildi.
Cumhuriyet'in ilanında da aynı metot takip edildi.
Milli Mücadele'nin başından itibaren milli irade, milli hakimiyet üzerinde konuşuldu, çalışmalar bu prensipler çerçevesinde gerçekleştirildi ve Türkiye Büyük Millet Meclisi toplandı, kanunlar arka arkaya geldi.
Meclis açıldıktan sonra Cumhuriyet, zamanı gelmeden, şartlar hazır olmadan adı telaffuz edilmedi, ancak ortam uygun olduktan sonra kamuoyunda tartışıldı.
29 Ekim 1923'te Meclis'te uzun süren toplantılar sonrasında Cumhuriyet ilan edildi.
Anadolu'da Yenigün, Cumhuriyet'in ilanını duyurdu
Ankara'da "Yaşasın Cumhuriyet" sesleriyle, 101 pare top atılarak Türkiye Cumhuriyeti'nin ilan edildiğini basın halka duyurdu.
İkdam gazetesi, Hakimiyet-i Milliye, Anadolu Ajansının da kuruluşunda yer alan gazeteci yazar Yunus Nadi'nin sahibi olduğu Anadolu'da Yenigün, manşetten tüm yurda Cumhuriyet'in ilanını duyurdu ve bir süre gelişmeler takip edildi.
Cumhuriyet saat 20.30'da ilan edildi
Mustafa Kemal Paşa'nın başkanlığını yaptığı Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yayın organı olan ve 10 Ocak 1920'de Ankara'da yayın hayatına başlayan Hakimiyet-i Milliye gazetesi, Cumhuriyet'in ilanını, "Büyük Millet Meclisi dün gece sekiz buçukta Türkiye Devleti'nin şeklini müttefikan 'Cumhuriyet' olarak tespit ve dokuza çeyrek kala Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerini müttefikan 'Reis-i Cumhur' seçildi" sözleriyle manşetinden tam sayfa duyurdu.
Hakimiyet-i Milliye gazetesi ikinci sayfasında, Reis-i Cumhur Mustafa Kemal Paşa'nın başvekil ve vekillerin listesini Büyük Millet Meclisine arz ettiğini, Meclis'in hükümet listesini 158 üyenin oyu ile uygun bulduğunu belirtti.
Aynı gazetenin üçüncü sayfasında Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin yönetim şeklinin Cumhuriyet olduğu vurgulanarak, Büyük Millet Meclisinin tarihi celsesinde yer alan şu sözlere yer verildiği bildirildi:
"Cumhuriyet-i idare Büyük Millet Meclisi ve Teşkilat-ı Esasiye kanunuyla beraber doğmuştu, fakat bu şekli idareye bir isim vermek ancak tarihimizde şerefli bir gece olan 30 teşrin-i evvele müyesser oldu ve bu vesile ilemuhterem mebuslarımız şekli devlete nasıl sadık kalınacağını izah eylediler."
İkdam: Meclis, Gazi Mustafa Kemal Paşa'yı birinci Reis-i Cumhur seçmiştir
Gazeteci ve yazar Ahmet Cevdet Oran'ın sahibi olduğu 1894'ten, 1928'e kadar yayın yapan İkdam gazetesi, manşetinde "Yeni Türkiye Devleti'nin şekli hükümeti Cumhuriyettir." ifadesiyle Cumhuriyet'in ilanını duyurdu.
Birinci sayfanın ilk haberinde, "Meclis dün oy birliğiyle şekli hükümetimizi Cumhuriyet olarak kabul etmiş ve alkışlar arasında Gazi Mustafa Kemal Paşa'yı birinci Reis-i Cumhur seçmiştir. İsmet Paşa muhakkak başvekil olacak ve bugün yeni kabine azası Gazi Reis-i Cumhur tarafından Meclisin onayına arz edilecektir." ifadesine yer verildi.
Gazete, sabah saatlerinde Meclis'in toplandığını, öğlen saat ikiye kadar toplantının sürdüğünü, uzmanlar heyetince hazırlanan Teşkilat-ı Esasiye'de (Anayasa) düzeltmeler içeren metnin görüşüldüğünü ve alınan kararların Meclis'e getirildiğini bildirdi.
İsmet Bey'in (İnönü) Başkanlığında toplanan Meclis görüşmelerinden sonra, Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın Meclis'e gelmesiyle Cumhuriyet'in ilan edildiği aktarıldı.
Yabancı devletlerin temsilcilerinin o tarihte İstanbul'da bulunduğu, Dışişleri temsilcisi tarafından devletin yeni sisteminin onlara da iletildiği belirtildi.
"Türkiye Cumhuriyeti, cihanda işgal ettiği mevkiye layık olduğunu eserleriyle ispat edecektir"
İkdam gazetesi, Mustafa Kemal Paşa'nın Cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından, Gazi Meclis'te yaptığı şu konuşmaya sayfasında yer verdi:
"Muhterem arkadaşlar, mühim ve cihanşümul olağanüstü hadiseler karşısında muhterem milletimizin uyanıp teyakkuza geçişinin kıymetli bir vesikası olan Anayasa'mızın bazı maddelerini açıklığa kavuşturmak için özel encümen tarafından yüksek heyetinize teklif olunan kanun layihasının kabulü münasebetiyle Türkiye Devleti'nin zaten cihanca malum olan, malum olması lazım gelen, mahiyeti, beynelmilel idrak edilmiş unvanıyla yad edildi. Bunun tabii sonucu olarak, bugüne kadar doğrudan doğruya Meclis'in başkanlığında bulundurduğunuz arkadaşınıza ifa ettirdiğiniz vazifeyi cumhurbaşkanı unvanıyla yine aynı arkadaşınıza, bu aciz arkadaşınıza veriyorsunuz.
Bu münasebetle, şimdiye kadar hakkımda göstermek inceliği buyurduğunuz muhabbet ve samimiyet ve itimadı bir defa daha göstermekle yüksek kadirşinaslığınızı ispat etmiş oluyorsunuz. Bundan dolayı yüksek heyetinize bütün samimiyeti ruhiyemle arzı teşekkürler ederim. Efendiler, asırlardan beri şarkta mağdur ve mazlum olan milletimiz, Türk milleti, hakikatte fıtratından gelen hasletlerden yoksun telakki ediliyordu. Son senelerde milletimizin fiilen gösterdiği kabiliyet, istidat, idrak, kendi hakkında suizanda bulunanların ne kadar gafil ve ne kadar tetkikten uzak, dış görünüş düşkünü insanlar olduğunu pek güzel ispat etti. Milletimiz sahip olduğu vasıfları ve liyakatini hükümetinin yeni ismiyle, medeniyet cihanına daha da kolaylıkla göstermeye muvaffak olacaktır. Türkiye Cumhuriyeti, cihanda işgal ettiği mevkiye layık olduğunu eserleriyle ispat edecektir."
"Dün gece memleket Türkiye Cumhuriyeti'ni kutladı"
Anadolu'da Yenigün gazetesi de "Büyük Millet Meclisi Teşkilat-ı Esasiye'de değişiklik yaparak ve Türkiye Cumhuriyetini ilan etti." manşeti ile Cumhuriyet'in ilanını bildirdi.
Haberde, "Gazi Mareşal Mustafa Kemal Paşa Hazretleri Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk Reis-i Cumhur'udur, Büyük Millet Meclisi, büyük kurtarıcıyı dün oy birliği ile Reis-i Cumhurluğa seçmiştir. Gazi Paşa hazretleri seçilmesinin ardından hararetli bir nutuk söylediler, dün gece memleket Türkiye Cumhuriyetini kutladı."
31 Ekim tarih ve sonrasında Ankara gazetelerinden Anadolu'da Yenigün ve Hakimiyet-i Milliye Cumhuriyet'in ülkeye getireceği yenilikler konusunda yazılar yayınladı.
Anadolu'da Yenigün gazetesi, hükümetin kendi Teşkilat-ı Esasiye'de bazı düzenlemeler ve tamamlamalar yaparken, esas yasanın ruhunu koruduğunu, hükümetin başına İsmet Paşa gibi Türk milletinin seçkin bir devlet adamının getirilmesinin ülke için yararlı olduğuna dikkati çekti.
