İklim değişikliği giderek daha fazla hortumlara neden oluyor

Antalya-Gazipaşa’da meydana gelen hortum park halinde bulunan karavanı yolun karşısına savurdu. İstanbul-Yeniköy sahilinde oluşan hortum kısa süreli paniğe yol açtı. Edirne’nin Kabaağaç köyünde hortum nedeniyle bazı evlerin çatıları uçtu, bir otomobil zarar gördü. Türkiye’nin hemen her yerinden bunlara benzer haberler artık çok daha fazla gelmeye başladı. Dolayısıyla hortumlar uzmanlar arasında olduğu kadar halk arasında da giderek daha fazla konuşulan bir konu haline geldi. Son yıllarda artan hortumları ve muhtemel sonuçlarını Yıldız Teknik Üniversitesi Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi Başkanı Prof. Dr. Şükrü Ersoy ile konuştuk.

Türkiye’de son yıllarda hortum olaylarının çok arttığını görüyoruz. Bunun sebebi nedir?

Ülkemizde kasırga veya hortum olayları bu kadar fazla değildi. Belki de kayıtlarımızda yoktu; ama son yıllarda bunların çok arttığını görüyoruz. Bunlar da büyük ihtimalle iklim değişikliğine bağlı olarak karşımıza çıkan durumlar. Hortumlar son yıllarda çok tipik olmaya başladı. Sayıları çok artmaya başladı. 2017 itibarıyla, ülkemizde 56 tane hortum vakası var. Bunların büyük bir kısmı Antalya Körfezi’nde oldu.

Hortum daha çok nerelerde görülüyor? 

Hortumlar her ilde, kıyıda, karaların içinde olabiliyor. Gerçi bunların bir kısmı tipik hortum değil. Hortumları hızları itibarıyla 3'e ayırmak gerekiyor. Bunların yüzde 80’i, 10 dakika içinde biten hortumlar. Yüzde 10’u yaklaşık 20 dakikaya kadar süren hortumlar. Yüzde 1’i de en fazla ölümcül olan hortumlar sınıfında bulunuyorlar. Bunlar 350 kilometreye kadar varan hızlarıyla dünyadaki ölümleri yaratan hortumlar. 

Hortum nasıl oluşuyor? 

Soğuk hava cepheleri, ılık nemli hava cepheleriyle karşılaştıkları zaman hortum meydana gelebiliyor. Yerden havaya doğru bir akım, içeride bir alçak basınç var. Aşağı-yukarı doğru hareket eden ve dönel biçimde, huni biçimde bir hareketle... Hortumlar genellikle denizlerde başlıyor. Buna hortum değil, “su hortumu” deniyor aslında. Ne zaman ki karaya çıkarsa o tehlikeli oluyor aslında. Karada başlayanların bazılar da toz fırtınası şeklinde. Onlar gerçek hortum değil, karıştırılıyor; “Gusnado” adı verilen başka bir olay. Tipik hortum değil çünkü hortumun mutlaka bulutlarla, havayla yer arasında bağlantılı olması gerekiyor. Eğer bir bağlantı yoksa gerçek bir hortum değildir. 

Hortumların saatteki hızı kaç kilometreye kadar çıkabilir?

Hortumların hızı 450 kilometreye kadar çıkabiliyor. Gerçek bir hortum 80 tonluk bir aracı havaya kaldırabilir. Bu müthiş bir güç demektir. Hortumlar, 300-400 metreyi aşmayan keskin dar bir yolu izliyorlar. Bu yola çıkmamak gerekiyor. İnsanı pekala kaldırabilir, atabilir. Hortumları önemsemek gerekiyor. Özellikle yerleşim yerlerinin olduğu yerlerde büyük hasarlar verebilir. Mesela Antalya’da özellikle ziraat yapan insanlar bunlardan çok muzdarip. Hortumun bir seranın üzerinden geçmesi demek, onların milyonlarca liralık yatırımlarının boşa çıkması anlamına gelir ki hakikaten zor bir durum. 

Hortumlar önceden tespit edilebiliyor mu?

Hortumun kendisi tespit edilemez ama “Bu hava koşulları ağır yağışlar getirebilir ya da hortumlar meydana gelebilir” diye uyarı verilebiliyor. Bakıyorsunuz hortum olmayabiliyor. Ciddi bir dolu yağışıyla karşılaşabiliyoruz. Ama üçünün bir arada olduğu da olabiliyor. Bu yağışlar da ani yağışlar şeklinde olabiliyor. Hatta ani sellere dönebiliyor. Hava durumu, paket bir program gibi; bazen 3-5 afeti yan yana içerebiliyor. Yani “Antalya Körfezi’nde hortum olacaktır” demek şimdilik çok iddialı bir şey; onu henüz söyleyemiyoruz. 

Hortumdan korunmak için ne yapmak gerekiyor? 

Hortumun 300-400 metrelik keskin bir yolu vardır. Bu yolun üzerinde olmamak gerekiyor. Yani o yola çıkmadığınız takdirde önemli bir tehlikesi yok. 

Hortumlar büyüklük derecelerine göre sınıflandırılabiliyor mu? 

Hortumlarda aynı depremler gibi ölçekler var. Zenginleştirilmiş fujita ölçeği var. Burada birden beşe kadar kategoriler var. 5, en kuvvetli olan saatteki hızı 350 kilometreyi aşan hortumlar demek. Hortumların hızları 3’ü aştıktan sonra aslında yüzde 1’lik dilime girebilir. Asıl ölümler, can kayıpları ve yapısal hasarlar bu tür kategorilerde meydana geliyor.

Ülkemizde görülen hortumlar, şimdilik korkulacak büyüklükte değil o halde...

Bizdeki hortumların büyüklüğü genelde fujita ölçeğine göre 1’i geçmiyor. Eğer biraz daha süratlense gerçekten çok yıkıcı olabilir. Mesela Orta Amerika’da gelişen hortum tipleri, bizde gelişse gerçekten ciddi can kayıpları olabilir. Mesela 2017’de hortum sonucunda 40 kişi ölmüş. Bu ölümlerin 38 tanesi Orta Amerika’da. Ne kadar zengin ve hazırlıklı olduğunu düşündüğümüz bir ülke olan Amerika’da bile ciddi ölümler olabiliyor. Avrupa’da ise 600 kadar hortum olmuş. Dünyadaki hortumların yüzde 30’u Avrupa’da oluyor. Başı çeken ülkeler arasında Yunanistan, Türkiye ve Rusya var.

Hortumlar, en çok hangi aylarda görülüyor? 

Hortumların mevsimleri yok. Fakat istatistiki olarak temmuz ayında ve eylül ayında aşırı hava koşulları artıyor. Heyelanlarda, sellerde, hortumlarda bu tür ani olaylarda artış olduğunu gözlemliyoruz. Ama bunu sabitlemek mümkün değil. Uzun yıllar inceleme yaptıktan sonra belki bu konuda bilimsel bir şeyler söyleyebiliriz. 

Haber: Mine Yagıcı Çiftci

Görüntü: Serhan Sevin