İttihat ve Terakki dönemine ışık tutan belgeler Devlet Arşivleri’nde

Dünyanın belli başlı arşivlerinden biri olan Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri’nde milyonlarca belge bulunuyor. 40’dan fazla ülkenin geçmişine ait belgeleri barındıran arşive çok önemli yeni belgeler eklendi. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Genel Sekreterliği de dahil olmak üzere devletin önemli kademelerinde görev yapan Hacı Adil Arda’nın bugüne kadar sandık içinde saklanan evrakı Devlet Arşivleri’ne bağışlandı.

1283 belge artık arşivlerde

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanı Prof. Dr. Uğur Ünal, Hacı Adil Arda’nın torunu Ali Arda tarafından yapılan bağıştan duyduğu memnuniyeti şu sözlerle dile getirdi:

“Osmanlı Devleti’nden kalan muhteşem bir bakiye var arşivcilik anlamında. Bu muazzam arşiv kadar henüz devlet arşivlerine intikal etmemiş evraklar da var. Ali Arda’nın, dedesi Hacı Adil Arda’ya ait 1283 belgeyi ihtiva eden fonu Devlet Arşivleri’ne getirip kamuoyuyla paylaşılmasını istemesi bu açıdan çok önemlidir.” 

Prof. Dr. Uğur Ünal, Hacı Adil Arda’nın evrakının arşive teslim edilmesinden sonra yapılan çalışmaları ise, “Bu fonun tasnifi tamamen yapıldı. Dijitalleştirilerek araştırmaya açıldı. Evrak ise ilelebet Sayın Cumhurbaşkanımızın açmış olduğu tarihi mekanlarda muhafaza edilecek. En üst düzeyde uluslararası standartlarda korunacak” sözleri ile anlattı.

Bağışlanan arşiv, aynı zamanda tarihi belgelerin uzman ellere, dolayısıyla tarihe emanet edilmesinin önemini de bir kez daha hatırlattı. Prof. Dr. Ünal, “Vatandaşlarımız ellerindeki tarihi belgeleri getirip devletimizin arşivine teslim edebilirler. Bu konuda hassas olan insanlarımız var. Ama kamuoyunun bu konuda daha bilinçli olması tarihi bir görev ve hizmettir” dedi.

“Güvenilir ellerde olacağına inandım ve bağışladım”

Hacı Adil Arda’nın torunu Ali Arda, Devlet Arşivleri’ne bağışladığı evrakın öyküsünü şöyle anlattı: 

“Küçük yaşlardan itibaren dedemle ilgili bilgileri rahmetli babaannemden duyardım. ‘Dedenin evrakı var. Bunlar çok kıymetli, ileride sana kalacak’ diye merakımı çekecek bir şekilde bahsederdi. Halamın vefatından önce evrak bana devredildi. Küçük bir hazine sandığı gibi ufacık, içi çinko kaplı bir sandıktı. Ağzına kadar belge doluydu.” 

Ali Arda bu belgeleri uzun yıllar boyunca aile mirası olarak saklasa da Hacı Adil Arda konusunda çalışmalar yapan Doç. Dr. Togay Seçkin Birbudak sayesinde bağış kararı almış. 

“Beni Sayın Başkan Prof. Uğur Ünal’la tanıştırdı. Bütün arşivi gezdim, gördüm. Buraya verdiğim takdirde güvenilir ellerde olacağına inandım ve bağışladım. Çok da memnunum, içim çok rahat.” 

İttihat ve Terakki’nin tarihine katkı sağlayacak belgeler 

Hacı Adil Arda’yla ilgili yaptığı araştırmalar sayesinde torunu Ali Arda’yla yolları kesişen Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi ABD Öğretim Üyesi Doç. Dr. Togay Seçkin Birbudak, bu değerli evrakın Devlet Arşivleri’ne verilmesine vesile olmaktan büyük mutluluk duyduğunu söylüyor. Hacı Adil Arda’nın, Osmanlı Devleti’nin son yılları ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında çok önemli görevler üstlenen tarihi bir şahsiyet olduğunun altını çizen Doç. Dr. Birbudak, bağışlanan evrakın içeriğiyle ilgili olarak şöyle konuştu: 

“Bu belgelerin bir kısmı şahsi belgeler. Yani mezuniyetler, mazbatalar, Hacı Adil Arda’nın görev ve atamalarıyla ilgili işlemler. Ama bir kısmı özellikle İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tarihine katkı sağlayacak belgeler. Hacı Adil Arda, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin önemli üyelerinden biri… O yüzden Hacı Adil Arda’nın elinde bulundurduğu evraklardan, İttihat ve Terakki’nin tarihiyle ilgili çok önemli bilgilere ulaşmak mümkün.” 

Hacı Adil Arda kimdir?

Hacı Adil Arda, 1869’da Bulgaristan-Lofça’da dünyaya geldi. Devlet hizmetine ilk olarak gümrük memuru olarak başladı. Taşrada ve İstanbul’da ve Selanik’te çeşitli görevler yaptı. İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra Edirne Valiliği’ne atandı. Ardından İttihat ve Terakki Cemiyeti’nde üst düzey yöneticilik yaptı. 1912 ve 1913 yıllarında kurulan hükümetlerde Dahiliye Nazırı (İçişleri Bakanı) oldu. II. Balkan Savaşı sonrasında Edirne’ye tekrar vali olarak atandı. 1915’te Bursa mebusu olarak seçilip parlamentoya girdi. 1915-1918 yılları arasında Meclis-i Mebusan Reisliği (Meclis Başkanlığı) yaptı. I. Dünya Savaşı’ndan sonra İngilizler tarafından tutuklandı. Malta’ya sürgüne gönderilen Hacı Adil Arda, 1922’de Türkiye’ye döndü. Türkiye’ye döndükten sonra Adana ve Bursa valiliği yaptı. İstanbul Üniversitesi’nde dersler verdi. Aynı zamanda uluslararası mahkemelerde Türkiye’yi temsil eden Hacı Adil Arda, 1935’te hayata veda etti. 

Kurgu: Cihan Karaahmetoğlu